کلیسای ننه مریم به روایتی اولین کلیسای مشرق زمین به روایت دیگری دومین کلیسای بزرگ جهان پس از کلیسای بیت‌لحم فلسطین می‌باشد. تاریخ ساخت آن به سال ۳۲ میلادی برمی گردد و از کلیساهای قدیمی جهان به شمار می‌رود.[نیازمند منبع] این کلیسا در سده‌های گذشته محل دفن اموات بوده‌است.
طبق روایت نویسندگان آشوری و مسیحی این بنا قبلا آتشکده و یکی از معابد معروف زرتشتیان بوده. هنگام تولد مسیح، موبدان زرتشتی ساکن این معبد، ستاره‌ای درخشان را در حال حرکت به سوی شرق می‌بینند، آن را نشانه‌ای از تولد منجی وعده داده شده می‌یابند و به طرف اورشلیم روانه می‌شوند.
این موبدها پس از بازگشت به ارومیه، آتشکده را مبدل به کلیسا کرده و در آنجا دین مسیح را بشارت می‌دهند. اولین بار در سال ۶۴۲ توسط شاهزاده‌ای چینی مرمت شد. در سال ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ نیز مورد مرمت قرار گرفت. نمای فعلی آن به دورهٔ ساسانی تعلق دارد.
بنا
ساختمان کنونی کلیسای ننه مریم بویژه گنبدها طاقها و پایه‌های آن بر اساس نظر کارشناسان باستان شناسی متعلق به دوره ساسانی است و معماری داخلی آن آمیزه‌ای از معماری ساسانی و پارتی است.
کلیسای ننه‌مریم نه نیمکت دارد و نه جای‌گاهی برای اعتراف یا وعظ کشیش، با در ورودی کم‌ارتفاعی رو به صحن.
در چپ و راست دالان ورودی کلیسای ننه مریم دو دهلیز با سنگ قبر‌های نوشته شده قرار دارد که محل دفن روحانیان مسیحی بوده‌است و سنگ قبر فعلی در دهلیزها متعلق به سه تن از رهبران کلیسای شرق آشور و یکی از مبلغان کلیسای اورتودوکس روسیه می‌باشد. در سمت راست محراب دالان تنگ و کوتاهی قرار گرفته که در دیوار راست این اطاق اجاق دیواری تعبیه شده واز آن برای پخت نان مقدس استفاده می‌کردند. در کنار این تنور حوضچه‌ای سنگی در داخل دیوار برای غسل تعمید کودکان ایجاد شده‌است. کلیسای ننه مریم بارها مرمت شده و شکل‌های ناهمگون پیدا کرده‌است. در سال ۶۴۲ میلادی کلیسا توسط شاهزاده خانم چینی بنام بافری مرمت شده‌است و نمای بیرونی آن بارها دستخوش تغییر و بازسازی شده‌است. پشت‌بام کلیسا در حال حاضر با شیروانی پوشش گردیده‌است که این خود تناسبی با معماری اصلی ندارد. این کلیسا فاقد تزئینات ویژه و نقاشی و گچبری می‌باشد زیرا به علت اعتقادات خاص آشوریان که در تمام کلیساهای آنها اعمال می‌شود از هر نوع آرایش و تزئین در کلیساها خودداری می‌نمایند.
