به گزارش خبرنگار گروه اقتصادی پایگاه خبری تحلیلی «اروم نیوز»، استان‌های شمال غربی کشور مانند آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل، زنجان و قزوین نقش مهمی در کشاورزی به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین بخش‌های اقتصادی کشور و تأمین نیازهای غذایی جمعیت، توسعه اقتصادی، اشتغال‌زایی و حفظ امنیت غذایی؛ ایفا می‌کنند.
این مناطق به دلیل شرایط جغرافیایی و آب و هوایی متنوع، ظرفیت بالایی برای کشت انواع محصولات زراعی و باغی دارند، با این حال، در سال‌های اخیر بحران‌های مختلفی از جمله کم‌آبی شدید، کاهش منابع آبی و تغییرات اقلیمی، چالش‌های جدی و پیچیده‌ای را برای کشاورزان این استان‌ها ایجاد کرده است.
در بسیاری از کشورها از جمله ایران، کشاورزی پایه و ستون اصلی تأمین مواد خوراکی و مواد اولیه صنایع مختلف بوده و این بخش نه تنها به تولید غذا برای جمعیت کمک می‌کند، بلکه نقش مهمی در تأمین درآمد برای میلیون‌ها نفر، به‌ویژه در مناطق روستایی ایفا می‌کند.
آب نیز به‌عنوان حیاتی‌ترین منبع طبیعی برای زندگی انسان‌ها و پایه و اساس فعالیت‌های کشاورزی بوده و کشاورزی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی و اشتغال‌زایی در بسیاری از مناطق ایران، به شدت وابسته به منابع آبی پایدار و کافی است.
کاهش میزان بارش‌ها و تغییر الگوهای آب و هوایی باعث شده است که منابع آبی سطحی و زیرزمینی به شکل چشمگیری کاهش یافته و این موضوع کشاورزی را تحت تأثیر قرار دهد.
چالش آب در استان‌های شمال غربی کشور مانند آذربایجان غربی و شرقی که به‌عنوان قطب‌های مهم کشاورزی شناخته می‌شوند، تأثیرات مخربی داشته و این روزها به تیتر یک اخبار منطقه تبدیل شده است.
بررسی وضعیت منابع آبی در استان‌های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل، زنجان و قزوین نشان می‌دهد که کشاورزان روزهای سختی را در پیش رو دارند و باید تدابیر لازم برای عبور از این وضعیت اتخاذ شود.
آذربایجان غربی با وسعتی بالغ بر ۳۷ هزار کیلومتر مربع و بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی که از دیرباز به‌عنوان یکی از قطب‌های اصلی تولید محصولات کشاورزی و باغی ایران شناخته می‌شود و با بهره‌مندی از تنوع اقلیمی، منابع خاکی حاصلخیز، موقعیت جغرافیایی استراتژیک و مرز مشترک با سه کشور همسایه ترکیه، عراق و جمهوری آذربایجان؛ سهمی چشمگیر در تأمین امنیت غذایی کشور ایفا می‌کند؛ در سال‌های اخیر با چالش جدی کم‌آبی مواجه شده است.
این استان که با دارا بودن بیش از ۱۱ درصد از منابع آبی سطحی کشور، از جمله دریاچه ارومیه، رودخانه‌های زرینه‌رود و سیمینه‌رود برای سال‌ها به‌عنوان منطقه‌ای پرآب و مناسب برای کشاورزی آبی شناخته می‌شد؛ اما با وجود این ظرفیت‌های ارزشمند، در سال‌های اخیر با چالش جدی کم‌آبی و کاهش منابع آب‌های زیرزمینی مواجه شده است.
خشکسالیهای متوالی، برداشت بی‌رویه از چاه‌ها، تغییر الگوی کشت و مهم‌تر از همه بحران دریاچه ارومیه، زنگ خطر را برای کشاورزی این استان به صدا درآورده است و افت سطح آب سفره‌های زیرزمینی، کاهش دبی رودخانه‌ها و شور شدن خاک‌ها در برخی مناطق، آینده این مزیت راهبردی را با تهدید مواجه کرده است.
این روزها خشک شدن دریاچه ارومیه و کاهش حجم آب‌های زیرزمینی، زندگی کشاورزان را به شدت تحت تأثیر قرار داده و موجب کاهش تولید محصولات کشاورزی، افزایش هزینه‌های تأمین آب و کاهش درآمد کشاورزان شده است و این مشکلات به‌صورت زنجیره‌ای باعث افزایش مهاجرت روستاییان به شهرها، کاهش اشتغال در بخش کشاورزی و تهدید امنیت غذایی منطقه نیز شده است.
کشاورزی آذربایجان غربی در عطش بی‌آبی می‌سوزد
در این زمینه سرپرست سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی در گفتگو با خبرنگار گروه اقتصادی پایگاه خبری تحلیلی «اروم نیوز» با اشاره به ادامه شرایط خشکسالی و کاهش منابع آبی استان، اعلام کرد که کاهش چشمگیر آب در سال‌های اخیر باعث کاهش قابل توجه کمی و کیفی محصولات کشاورزی در نقاط مختلف استان شده است، اما هنوز بررسی دقیقی درباره میزان تأثیرات آن انجام نشده است.
علی دیانتی اظهار کرد: به دلیل کاهش قابل توجه ذخایر آب در سدهای بوکان و مهاباد در سال زراعی ۱۴۰۳-۱۴۰۴، پیش‌بینی می‌شود عملکرد محصولات زراعی در شهرستان‌های مرتبط با این سدها حدود ۴۰ درصد کاهش یابد که این مسئله زنگ خطری جدی برای بخش کشاورزی استان، به‌ویژه در مناطق پایین‌دست این سدها به شمار می‌رود.
وی افزود: تغییرات اقلیمی و کاهش بارش‌ها مناطق شمال استان را به شدت تحت تأثیر قرار داده است و محصولاتی که با روش دیم کشت می‌شوند، به‌خصوص غلات، بیشترین کاهش برداشت را تجربه کرده‌اند.
دیانتی تصریح کرد: همچنین در اراضی پایاب سدها به دلیل تأمین نامناسب و دیرهنگام آب، سطح زیر کشت و تولید محصولاتی مانند کلزا کاهش چشمگیری داشته است.
سرپرست سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی درباره وضعیت کشت محصولات آب‌بر در سال جاری نیز گفت: طبق الگوی کشت اعلام شده، سطح زیر کشت هندوانه در استان ۴۶۵ هکتار و چغندرقند ۳۰ هزار هکتار تعیین شده است؛ ولی با این حال، سیاست سازمان جهاد کشاورزی بر جلوگیری از گسترش کشت چغندرقند در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و تمرکز توسعه این محصول در مناطق شمالی استان است که از منابع آب مرزی برخوردار هستند.
بحران آبی در سرزمین چشمه‌های بهشتی
مشابه این وضعیت در استان اردبیل نیز وجود داشته و کشاورزان این استان برای تأمین آب مورد نیاز خود مجبور به استفاده از روش‌های سنتی و اغلب ناکارآمد هستند که این امر باعث هدررفت آب و کاهش بهره‌وری می‌شود.
پایگاه خبری تحلیلی سبلان ما در گزارشی با موضوع آب و کشاورزی در استان اردبیل از وضعیت منابع آبی بحرانی در این استان خبر داده و نوشته است زنگ خطر کم‌آبی در اردبیل به صدا درآمده و خطر فرونشست و جیره‌بندی آب دور از ذهن نیست.
بر اساس این گزارش؛ کمبود آب مانع توسعه پایدار کشاورزی شده است تا جایی که معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای اردبیل موضوع «ورشکستگی آبی» را در این استان مطرح کرده و گفته است: با توجه به وابستگی تأمین آب کشاورزی استان اردبیل به منابع آب زیرزمینی، چاه‌ها و کاهش سطح آبخوان دشت اردبیل، همراه با افت بارندگی و افزایش برداشت آب برای توسعه زمین‌های کشاورزی، وضعیت منابع آبی استان در شرایط مطلوبی قرار ندارد و اصلاح الگوی کشت در دشت اردبیل یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است.
حمید فضائلی در این باره تأکید کرد که باید به‌سوی کشت محصولاتی با نیاز آبی کمتر و بهره‌گیری از روش‌های نوین آبیاری مانند سیستم‌های هیدروپونیک حرکت کنیم؛ چراکه ادامه کشت محصولات پرمصرفی همچون سیب‌زمینی در استان دیگر امکان‌پذیر نیست.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای اردبیل با تأکید بر اینکه لازم است کشاورزی استان به سمت تولید محصولاتی با ارزش افزوده بالاتر و مصرف آب پایین‌تر هدایت شود، گفته است: سالانه حدود ۲ میلیارد مترمکعب آب به سطحی معادل ۷۸۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان اختصاص می‌یابد که در مجموع منجر به تولید ثروتی حدود ۷ هزار میلیارد تومان می‌شود و این میزان تولید در مقایسه با منابع آبی مصرف‌شده از بهره‌وری مناسبی برخوردار نیست.
با این حال، بنا بر نظر کارشناسان جهاد کشاورزی و مسئولان شرکت آب منطقه‌ای، با وجود چالش‌های جدی در حوزه منابع آب، همچنان روزنه‌هایی از امید برای عبور از بحران در استان وجود دارد و با مدیریت صحیح منابع، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و مشارکت فعال مردم، می‌توان آینده‌ای پایدار و سبزتر را برای اردبیل رقم زد.
کشاورزی زنجان در سایه بحران کمبود آب
از نقاط مرزی در شمال غرب کشور فاصله می‌گیریم و به سمت استان‌های مرکزی کشور حرکت می‌کنیم؛ متأسفانه در استان‌های زنجان و قزوین نیز خشکسالیهای مکرر و کاهش بارندگی‌ها، مشکلات متعددی برای کشاورزان ایجاد کرده و برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی و عدم مدیریت صحیح منابع آبی، باعث تشدید بحران شده و به مرور زمان وضعیت را پیچیده‌تر می‌کند.
در این زمینه معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان زنجان در گفتگو با خبرنگار اقتصادی پایگاه خبری تحلیلی «موج رسا»، اظهار کرد: استان زنجان برای تأمین آب مورد نیاز در بخش‌های شرب، کشاورزی، صنعت و محیط‌زیست، به منابع آب سطحی و زیرزمینی متکی است.
بهنام نجفی با اشاره به وابستگی شدید استان به منابع آب زیرزمینی و برداشت‌های بی‌رویه در دهه‌های اخیر، افزود: این وضعیت منجر به افت مداوم سطح آب‌های زیرزمینی در بیشتر دشت‌های استان شده است.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان زنجان گفت: پس از سال آبی ۹۷-۹۸ که شرایط ترسالی حاکم بود، در پی خشکسالیهای متوسط تا شدید در سال‌های بعد، وضعیت منابع آبی به‌طور محسوسی وخیم‌تر شده است.
وی با بیان اینکه استان زنجان دارای هفت دشت اصلی است، تصریح کرد: از این میان، پنج دشت در وضعیت ممنوعه قرار دارند و تنها دو دشت طارم و ماهنشان، به دلیل برخورداری از آبخوان محدود و تأثیرپذیری از منابع آب سطحی و زیرسطحی، هنوز در زمره دشت‌های غیر ممنوعه محسوب می‌شوند.
نجفی به تهدید برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و تشدید پدیده فرونشست زمین به‌عنوان تهدیدی جدی برای زیرساخت‌های حیاتی اشاره و اظهار کرد: افزایش تقاضا در بخش‌های شرب، صنعت و به‌خصوص کشاورزی، در کنار تداوم خشکسالی، موجب افت شدید سطح سفره‌های زیرزمینی و تعمیق بحران کم‌آبی در استان شده است.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان زنجان تصریح کرد: مدیریت بهینه منابع آب، اصلاح الگوی مصرف به‌ویژه در بخش کشاورزی، جلوگیری از هرگونه بارگذاری جدید بر منابع آبی فراتر از توان اکولوژیکی استان، و واقعی‌سازی قیمت آب به‌عنوان نهاده‌ای استراتژیک، از جمله راهکارهای اساسی برای مهار بحران آب در استان است.
وی به کاهش محسوس ذخیره آب در سدهای استان زنجان نیز اشاره کرد و گفت: خشکسالیهای اخیر ابتدا بر منابع آب سطحی اثر گذاشته‌اند و در حال حاضر، چهار سد مهم استان شامل گلابر، تهم، کینه‌ورس و تالوار با کاهش محسوس ذخیره آب مواجه‌اند که این امر بر تأمین آب استان تأثیر منفی گذاشته است.
نجفی با تأکید بر اینکه در شرایط فعلی، تأمین آب شرب و بهداشتی در اولویت قرار دارد و پس از آن، نیازهای زیست‌محیطی، صنعتی و در نهایت کشاورزی مطرح است، خاطرنشان کرد: بخش کشاورزی حدود ۸۵ تا ۹۰ درصد از مصرف کل آب را به خود اختصاص می‌دهد، بنابراین مدیریت و کاهش مصرف آب در این بخش نقش کلیدی در عبور از بحران کم‌آبی دارد.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان زنجان افزود: در همین راستا، بازنگری در الگوی کشت و جایگزینی محصولات کم‌مصرف به‌جای گیاهان پرمصرف، یکی از اقدامات ضروری برای حفظ منابع آبی و پایداری بخش کشاورزی به شمار می‌رود.
کشاورزی قزوین در حصارِ بلای بی‌آبی
بحران کم‌آبی گریبان استان قزوین را نیز گرفته و اما دشت زرخیز قزوین نیز طی دهه‌های اخیر با غول بحران آب، دست و پنجه نرم کرده و طبق گفته کارشناسان از دهه ۵۰ به لحاظ فرونشست و کاهش منابع آب زیرزمینی و سطحی به‌عنوان دشت ممنوعه اعلام شده است.
معاون تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان قزوین در گفتگویی در این زمینه با خبرنگار «صبح قزوین» با اشاره به اثرات کاهش بارندگی‌ها و منابع آب در استان، اظهار کرد: امروز باغستان سنتی هزار ساله قزوین در آستانه خشک شدن است، در تخصیص آب‌هایی که سالانه ۲۰۰ میلیون متر مکعب بوده اکنون پایین‌تر از کشت پائیزه شده و اکنون به ۶۰ میلیون متر مکعب و یک سوم تقلیل پیدا کرده است؛ لذا کاهش منابع آب همه محصولات زراعی و باغی ما را تحت تأثیر قرار داده و حتی آب شرب هم به خطر افتاده است.
علی راه‌انجام با بیان اینکه کاهش آب تأثیر منفی بر کشت و کار دارد، گفت: اگر این روند ادامه یابد نیز کشت‌های تابستانه حذف و حتی ممنوعیت کشت اعمال خواهد شد؛ چون تأمین آب شرب اولویت دارد و محدودیت‌های دیگر را از طرف دولت خواهیم داشت به‌طوری که طرح «نکاشت» در برنامه الگوی کشت پیش‌بینی شده است که دولت پول محصولی که قرار است کشت کند را به کشاورز پرداخت می‌کند بدون اینکه به منابع آب دست بزند و مصرف کند و در نهایت مسائل قهری را هم خواهیم داشت.
وی هم چنین با اشاره به اینکه تقریباً از آب‌های سطحی و روان‌آب‌هایی که در حوزه آبریز باشد خبری نیست، افزود: بارندگی‌های کمی که در این سال‌ها اتفاق افتاده و ادامه خشکسالی‌ها باعث شده که تماماً مصارف از منابع زیرزمینی انجام شود.
این مسئول خاطرنشان کرد: تنها آبی که در حوزه شاهرود و سپیدرود است مربوط به سد طالقان است که آن هم سالانه از میزان سهمی که به دشت قزوین اختصاص می‌باید کاهش پیدا می‌کند؛ چون بخش عمده آن برای مصرف آب شرب استان‌های تهران و البرز قرار می‌گیرد و مقدار کمی برای مصرف کشاورزی اختصاص می‌یابد.
معاون تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان قزوین با اشاره به افت سطح آب‌های زیرزمینی دشت قزوین، گفت: علاوه بر کمیت آب نیز کیفیت آب هم کاهش می‌یابد و به سمت املاحی و نمکی شدن آب پیش می‌رویم و کیفیت آب مصرفی هم در باغات و زراعت و در دام و طیور تحت تأثیر این برداشت‌های زیرزمینی قرار گرفته است.
راه‌انجام در ادامه این گفتگو با اشاره به اینکه اتباع بیگانه با کشت‌های آب‌بر، آب استان را به یغما می‌برند، گفته است: آب موجود هم که به‌سختی برای کشاورزی تأمین می‌شود و باید مدیریت شده مصرف شود، متأسفانه توسط منفعت‌طلبان به یغما می‌رود.
کاهش منابع آبی چالش بخش کشاورزی آذربایجان شرقی
اما چالش آب به بخش کشاورزی آذربایجان شرقی نیز رسیده است و به نوشته پایگاه خبری تحلیلی «آناج»، رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی اخیراً در جلسه کارگروه تولیدات گیاهی این سازمان با بیان اینکه میزان آبی که از سدها به بخش کشاورزی اختصاص می‌یابد طی امسال نسبت به سال قبل کاهش یافته است، گفت: کاهش منابع آبی چالش بخش کشاورزی در استان است.
شهرام شفیعی افزود: این مسئله باعث خواهد شد نتوانیم در اراضی آبی تولید محصولات کشاورزی را مطابق برنامه‌ریزی‌ها پیش ببریم.
وی با اشاره به تأثیر منفی کاهش بارندگی بر دیم‌زارها، گفت: در اراضی دیم نیز کاهش نزولات جوی باعث کاهش تولید شده و این موضوع می‌تواند امنیت غذایی منطقه را تحت تأثیر قرار دهد.
بحران آب نیازمند برنامه‌ریزی و مدیریت جامع
بحران آب در بخش کشاورزی این استان‌ها تنها یک مشکل محلی نیست؛ بلکه موضوعی استراتژیک و ملی است که نیازمند برنامه‌ریزی و مدیریت جامع و همه‌جانبه است.
تغییر الگوی کشت به‌سوی محصولات کم آب‌بر، بهبود سیستم‌های آبیاری، استفاده از فناوری‌های نوین در مدیریت منابع آبی و افزایش آگاهی کشاورزان درباره روش‌های حفظ و صرفه‌جویی در مصرف آب از جمله راهکارهای اساسی برای مقابله با این بحران به شمار می‌رود.
همچنین، حمایت‌های دولتی و سیاست‌گذاری‌های مؤثر می‌تواند به کشاورزان کمک کند تا با چالش‌های کم‌آبی مقابله کرده و تولید خود را حفظ کنند.
در نهایت، حفظ منابع آبی و توسعه کشاورزی پایدار در استان‌های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل، زنجان و قزوین، نه تنها به بهبود معیشت کشاورزان و رونق اقتصادی منطقه کمک می‌کند، بلکه نقش مهمی در تأمین امنیت غذایی کشور و حفظ تعادل زیست‌محیطی ایفا خواهد کرد.
این موضوع نیازمند توجه جدی مسئولان، همکاری کشاورزان و مشارکت جامعه در راستای بهره‌برداری صحیح و بهینه از منابع محدود آبی است تا بتوان آینده‌ای پایدار و مطمئن برای کشاورزی این مناطق رقم زد.
انتهای خبر/
