آیت الله محمد امین رضوی (ره)

تولد و آموزش در دودمان علم و فقاهت

 

آیت الله محمد امین رضوی، متولد ۱۳۰۵ هـ . ش که در همان اوان کودکی به دنبال اجرای برنامه‌های نوسازی نظام آموزش توسط دولت وقت و با هدف ترغیب مردمان منطقه سولدوز برای فرستادن کودکان خود به مدارس جدید ناچار شده بود به اجبار حکومت رضا شاه تحصیلات خود را از پنج سالگی آغاز کند، به روایت هم شاگردی هایش، جزو سرآمدان کلاس و درس به شمار می‌رفت. تولد در خانواده‌ای که دودمان و مهد فقاهت، نجوم، کیهان شناسی و ریاضی محسوب می‌شد، این امکان را فراهم ساخت که با بهره‌گیری از هوش و فراست سرشار خود تلاش مجدانه‌ای که در کسب علوم داشت، باطی عالی ترین مدارج علمی، بتواند مقوله‌ای فرعی در معاد شناسی را به علم مستقلی به نام «تجسم عمل» ارتقا دهد.

 

پدرش مرحوم آیت الله حاج شیخ عباسقلی رضوی و پدربزرگش مرحوم شیخ رضا قلی رضوی از فقهای برجسته زمان خود بودند. پدر بزرگش علاوه بر فقه، در کیهان شناسی و هنر معماری نیز تبحر داشت [ن. ک به: ایل قاراپاپاق، مسعود (مهدی رضوی) ۱۳۷۱]. او در پی درگیری و مقابله باحاکم و سردار ارومیه، ناگزیر منطقه سولدوز را برای اقامت برگزیده بود. جدبزرگترش، حاج شیخ محمد علی کاظمینی از شهر کاظمین به اورمیه مهاجرت کرده بود و از علمای بزرگ آن دیار به شمار می‌رفت. [ن. ک. به ایل قاراپاپاق]

 

از آنجایی که خانه پدری وی میعادگاه علما و باغ سرای حاج شیخ که در اصطلاح محلی به باغ اوطاقی معروف بود، در واقع کانون تربیت و آموزش‌های مقدماتی طلبه‌های دینی منطقه و مرکز اعزام آن‌ها به حوزه علمیه قم به شمار می‌رفت. تعبیر حجت السلام و المسلمین شیخ مجید دانشپایه از مادر بزرگوار آن عالم ربانی به ام‌العلما که در مجلس ترحیم آن مرحومه در تابستان ۱۳۶۵ بیان داشتند، بسیار معنا دار بود. به ویژه اگر این نکته را نیز در نظر بگیریم که سه نفر از چهار پسر آن بانوی ارجمند جزو علمای دین محسوب می‌شوند، این تعبیر در مورد آن بانوی بزرگوار، بسیار معنادارتر می‌نماید.

 

قم: تحصیلات تکمیلی

 

آیت الله محمد امین رضوی در سال ۱۳۱۸ شمسی تحصیلات دوره ابتدایی را به پایان برد و با گذراندن دوره ادبیات عرب، معانی بیان، عروض و مقدمات اصول فقه در نزد پدر خود، در خرداد ۱۳۲۰ شمسی برای کسب مدارج علمی بالاتر راهی دیار علم و فقاهت، یعنی شهر قم شد و سال‌ها از محضر استادان برجسته آن زمان، آیات عظام، حجت کوه کمره‌ای، بروجردی و دیگر بزرگان دین و دانش در حوزه علمیه دانش اندوخت. از هم دوره‌های ایشان که از قضا تا پایان عمر دوستی صمیمانه و پایداری نیز میان آن‌ها برقرار بود، می‌توان از آیت الله علی مشکینی، آیت الله شبیری زنجانی، آیت الله موسوی اردبیلی، مرحوم آیت الله احمدی میانجی، مرحوم آیت الله سید مهدی روحانی، مرحوم آیت الله حقی و آیت الله میر محمدی نام برد.

 

ارومیه: تحقیق و تبلیغ همراه با مبارزه

 

ایشان از سال ۱۳۳۱ تا پایان دهه ۴۰ شمسی در ارومیه رحل اقامت افکند و درهمین شهر بود که در مدت اقامت بیست ساله به تألیف غالب آثار خود پرداخت و در کنار پژوهش‌های علمی خود و تشکیل مجالس علمی در رشته‌های متعدد، عمری را به هدایت مردم و مبارزه با نظام ستم شاهی گذراند. در جریان این مبارزات، چندین بار توسط عوامل امنیتی و ساواک بازداشت شد و مورد باز جویی قرار گرفت و یک بار نیز برای ۶ ماه به شهرستان نقده تبعید شد.

 

گوشه‌هایی از خدمات و مبارزات آیت الله رضوی در سخنرانی حجت السلام و المسلمین محمد تقی صاحب الزمانی از علمای بزرگ خاندان علمی صاحب الزمانی شهر اورمیه، در مراسم مجلس سوم ارتحال آن مرحوم، در مسجد میرزا حسین آقا ( میرزا علی اکبر) مذکور افتاده است که به ذکر فرازهایی از آن اکتفا می‌شود: بنده خودم افتخار شاگردی در محضر استاد جلیل القدر آیت الله محمد امین رضوی را طی سال‌های متمادی داشتم. در همین مسجد خدمات دینی فراوانی از ایشان به جامانده است و مردم این شهر هنوز خاطرات فراموش نشدنی جلسات تفسیر قرآن و نهج البلاغه آن مرحوم در این مسجد ودر مسجد خطیب را به خوبی به یاد دارند…. در زمان رضا شاه که علما را خلع لباس می‌کردند و مدرسه‌ها را تعطیل و به دار الایتام تبدیل کرده بودند، مرحوم میرزا محمود آقا اصولی، حرکتی را برای تاسیس حوزه علمیه در این شهر آغاز کردند. پس از ایشان، بزرگان شهر از مرجع تقلید بزرگ آن زمان، مرحوم آیت الله العظمی حجت کوه کمره‌ای که حق استادی بر گردن آیت الله رضوی هم داشتند، در خواست کردند عالمی را برای رهبری دینی مردم، به این شهر بفرستند و ایشان آیت الله رضوی را به این منظور معرفی کردند…. حضور ایشان درارومیه باعث رشد و تقویت حرکت تربیتی و آموزش طلاب و علمای جدید در سطح آذربایجان غربی شد… ساواک بارها ایشان را ایذا و اذیت کرد ولی ایشان مقاوم ایستاده بودند. تألیفات ایشان، هم از حیث موضوع و هم به لحاظ روش تحقیق بسیار ابتکاری و کاملا بدیع و پیشگامانه بود …. خدمات ایشان به قدری قابل توجه و عظیم بوده که هر قدر هم تقدیر شود، حق مطلب ادا نخواهدشد.

 

حجت السلام و المسلمین غلامرضا حسنی امام جمعه ارومیه در پیامی به مردم استان آذربایجان غربی به مناسبت ارتحال آن عالم ربانی که از صدا و سیمای استان پخش شد، با اشاره به خدمات دینی و مبارزات خستگی ناپذیری که در آن شهر داشتند، ایشان را بنیانگذار مبارزه علیه رژیم شاه در استان معرفی کرد و خودشان و علمای این شهر را در این راه دنباله رو آن استاد دانست.

 

آیت الله سید علی اکبر قریشی، از علمای شهر ارومیه نیز در بخشی از سخنرانی خود در مسجد جامع این شهر به مناسبت اربعین ارتحال آیت الله رضوی، به شرح چگونگی تبعید آن مرحوم به شهرستان نقده پرداخت و گفت؛ به خاطر دارم که در آن زمان مقامات امنیتی شهر از دو جهت تحت فشار بودند؛ از یک طرف مقامات امنیتی مرکز که از سخنرانی‌های آگاهی بخش و بی باکانه استاد ارجمند آیت الله حاج آقا رضوی به ستوه آمده بودند، به شدت و پیاپی از تهران فشار می‌آوردند که ایشان باید باز داشت و زندانی یا حداقل تبعید شود و از طرف دیگر، مقامات شهر، برای تبعید ایشان، از واکنش مردم بیمناک و هراسان بودند. سرانجام آن‌ها از استاد در خواست کردند که به نام مسافرت برای مدتی محدود ارومیه را به مقصد شهرستان نقده ترک کند تابدین ترتیب، آن‌ها بتوانند از یک طرف به مقامات تهران گزارش کنند که ایشان را برای مدت ۶ ماه به تبعید فرستاده‌اند و از طرف دیگر، این موضوع را در شهر مخفی نگهدارند؛ به طوری که کسی خبردار نشود که استاد تبعید شده‌اند و وانمود کنند که ایشان به مسافرت رفته‌اند. اما بعد از حدود ۲۰ روز، موضوع بر ملا شد و به ناچار ایشان را بلافاصله دوباره به ارومیه باز گرداندند.

 

به نظر می‌رسد جالب ترین نکته در زندگی آیت الله رضوی آن است که آن همه درگیری‌های سیاسی، مشغله‌های اجتماعی، کلاس‌های آموزشی و جلسات عمومی و ارشادی، هیچ کدام نتوانست از میزان اشتغال استاد به امر تحقیق و تالیف کتاب‌های علمی و تامل در ناب ترین و تازه ترین موضوعات دینی و کلامی اندکی بکاهد؛ به طوری که می‌توان گفت، غالب آثار استاد در شهرستان ارومیه تالیف یافته و یا حداقل می‌توان گفت طرح اولیه و کلی آن موضوعات پژوهشی در همان شهر پرداخته و تدوین شده است.

 

نوشتن می‌دانستم، به اذن خدا نوشتم

 

استاد در سال ۱۳۳۸ تالیف کتاب تجسم عمل یا تبدیل نیرو به ماده‌ را به پایان برد و سپس به تحقیق در آغاز و انجام جهان همت گماشت که حاصل آن انتشار کتابی به همین عنوان بود و در آن، از علوم جدید به ویژه فیزیک، فیزیک کیهانی و یافته‌های کیهان شناسی نوین نیز بهره وافری برده و نظریات جدیدی را در مورد وجود و نیروی درونی و بیرونی در کرات به جای جاذبه نیوتن مطرح کرده بود و در پی آن، کتاب پیدایش انسان در سال ۱۳۴۹ یعنی واپسین سال اقامت استاد در شهر ارومیه به انجام رسیده است، ولی پس از بازبینی نهایی آن در نارمک تهران، در اردیبهشت ۱۳۵۰ به چاپ سپرده شده است. البته، کتاب تجسم عمل یا تبدیل نیرو به ماده که نخستین اثر استاد به شمار می‌رود در سال ۱۳۵۰ دوباره در تهران تجدید چاپ شد. در مورد میزان اهمیت و ابتکاری بودن این کتاب باید گفت که سال‌ها پس از انتشار این کتاب، استاد را هنوز هم در حوزه علمیه به نام صاحب تجسم می‌شناسند. استاد درمجموعه دست نوشته‌های خود، تحت عنوان سر گذشت و سرنوشت می‌نویسند: مطالب آغاز و انجام جهان و پیدایش انسان تمام بکر، ابتکاری و بی سابقه است. من می‌دانم اگر بتوانم آن‌ها را در جهان پخش کنم تبلیغ عالی علمی برای اسلام می‌شود، ولی چه کنم نوشتن می‌دانستم به اذن خدا نوشتم، طبع و نشر را نمی‌توانم از خدا می‌خواهم.

 

در ادامه نوشته خود به علاقه وافر عالم بزرگوار شهید سید محمد باقر صدر به این کتاب‌ها اشاره کرده و می‌نویسند: ایشان که عالمی پر اطلاع بود، به یکی از دوستانش در تهران نوشته و از کتاب‌های من خواسته بود، که من سه جلد فرستادم، نامه نوشته و تشکر کرده بود و در نظر داشت آن‌ها را به عربی امروزی ترجمه کند که گرفتاری‌های سیاسی و دینی مهلتش نداد.

 

گویا ترجمه یکی از فصل‌های کتاب آغاز و انجام جهان ( فصل معرفی دو نیروی جدید و قانون مجاورت) به نام نظریه‌ای نوین توسط مسوولان علمی برنامه مرزهای دانش بی بی سی مطرح و به دانشمندان انگلیسی ارایه و موجب شگفتی و تایید آن‌ها شده بود.

 

در مورد نثر و سبک بین آثار آیت الله رضوی باید خاطر نشان ساخت که هر چند بالطبع نثر آن‌ها امروزینه نیست و به سبک مطرح در آثار دهه‌های ۳۰ و ۴۰ تعلق دارد، اما در نوع و زمان خود، بسیار سلیس و روان بوده و از سبک و الگوی خاصی برخوردار است؛ به طوری که می‌توان آثار استاد را همچون نمونه گویایی از آثار کلاسیک مطرح در هر علم نو پا به شمار آورد.

 

به هر حال، استاد در مدت اقامت بیست ساله خود در تهران، علاوه بر حضور در محافل و مجالس علمی، تدریس در حوزه‌های علمیه و تربیت شاگردانی در منزل خود، چندسالی را نیز به تدریس در دانشکده الهیات دانشگاه تهران اشتغال داشت و در کنار آن، هیچ گاه از کار تحقیق و تالیف غافل نماند؛ از جمله حسب سنت علمای دینی، به تالیف و انتشار کتاب احادیث منتخبه پرداخت و در این مدت مقالات علمی متعددی از ایشان در نشریات علمی منتشر شد. تفسیر قرآن کریم به زبان ترکی آذری، کتاب‌های «گره خوردگان»، «بهترین نظام»، «سرگذشت و سرنوشت» و تالیفاتی چند به زبان عربی و تعدادی مقالات دیگر که متاسفانه هنوز امکان انتشار نیافته‌اند، از دیگر آثار حیات پر بار استاد فرزانه آیت الله رضوی در تهران به شمار می‌رود.

 

رفتار و منش

 

برای ارایه تصویری نسبتاً روشن از زندگی استاد بهره‌گیری از نکات آموزنده آن برای نسل ‌های آینده اشاراتی کوتاه به شیوه زندگی آن استاد فرزانه بس مغتنم خواهد بود. نظم حاکم بر زندگی استاد، از همان نوع مثال زدنی مشهوری بود که می‌شد ساعت خود را بارفتارهای ایشان کوک کرد. حدود نیم ساعت قبل از اذان صبح از خواب بیدار می‌شدند و پس از راز و نیاز با رب جلیل، اقامه نماز و پرداختن به ادعیه، ساعات باقیمانده تا زمان صرف صبحانه را به کار مطالعه، تحقیق و تالیف اختصاص می‌دادند و چنانچه برای آن روز برنامه تدریس یا حضور در مجالس علمی و اجتماعی را نداشتند، فعالیت‌های مطالعاتی خود را تا اذان ظهر ادامه می‌دادند. به محض شروع اذان، ایشان که دایم الوضوء بودند، بلافاصله به اقامه نماز ظهر می‌پرداختند؛ مسواک بعد از هر وعده غذا را هیچ گاه ترک نکردند. با این که به سیاحت، سفر و مصاحبت با اقوام، آشنایان و میهمانان بسیار علاقه‌مند بودند اما برای آن‌ها نیز برنامه مشخص و تنظیم شده‌ای داشتند. و به گفتگو با یک نوجوان و خرد سال همان قدر اهمیت می‌دادند که به مصاحبت با بزرگان …. به طور معمول ساعت ۵/۱۰ هر شب لحظه استراحت و خواب استاد فرا می‌رسید.

 

گوشه‌های دیگری از نظم و انضباط حاکم بر زندگی استاد رضوی را می‌توان در برخی اسناد تاریخی، یادداشت‌ها و آثار به جا مانده از ایشان جستجو کرد. در میان این آثار، کارنامه‌های تحصیلی دوره دبستان ایشان متعلق به سال‌های ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۶، یادداشت‌های سفرهای حج، زیارت کربلا و مسافرت به شهرهای دیگر، دفترچه‌های یادداشت، تقویم همه سال‌ها از دهه ۳۰ به این سو، صورت هزینه‌های مربوط به چاپ کتاب‌ها و آثار ایشان و نوشته‌هایی در رابطه با سولدوز، سرزمین مادری تا مکاتباتشان با اقوام، آشنایان دوستان و علمای دیگر و نامه‌های فرزندانشان که از جبهه‌های دفاع مقدس به محضر ایشان فرستاده بودند، به چشم می‌خورد. مجموعه‌ این اسناد و یادداشت‌های تاریخی ارزشمند، ضمن این که همچون موزه و تماشا گهی عینی، بخش‌های جالبی از حیات علمی و اجتماعی یک عالم دینی را به نمایش می‌گذارد، مواد جالب توجهی را نیز برای بررسی‌ها و مطالعات تاریخی فراهم می‌سازد که باید در موعد مقتضی به آن پرداخته شود.

 

نکته‌ای دیگر در زندگی آیت الله رضوی که ذکر آن آموزنده و غفلت از آن، کوتاهی در ارایه تصویری هر چند کوتاه و مجمل از زندگی استاد خواهد بود، خلوص ایشان در تمام طول زندگی، عمل و رفتار بر طبق دستورات خدا، پیامبر و ائمه معصومین علیهم السلام بود و دوری از آنچه در این معیار نمی‌گنجید. و نیز ارادت خالصانه ایشان به خاندان اهل بیت اطهار علیهم السلام، نمونه گویایی از تلفیق عشق و آگاهی، ایمان و شناخت عمیق ایشان نسبت به منزلت والای خاندان عصمت، طهارت و مظلومیت اهل‌بیت جلیل محمدی صلوات الله علیهم بود.

 

بازگشت به ارومیه و سفر به دیار بقا

 

آیت الله رضوی پس از ۲۰ سال اقامت در تهران و تألیف آثار مهم دیگر در این شهر، عاقبت در سال ۱۳۶۹ به شهر مقدس قم نقل مکان کرد و پس از شش سال اقامت در این شهر، در حالی دوباره به موطن اصلی خود یعنی آذربایجان غربی بازگشت و در شهر ارومیه رحل اقامت افکند که سال‌های متمادی عمر پر برکت او که بیشتر آن مصروف کسب و اشاعه دانش و تحقیق و تألیف شده بود، دیگر توانش را به شدت فرسوده بود و چندان یارای حضور در محافل علمی و اجتماعی را نداشت. چراغ عمر مبارک استاد آیت الله محمد امین رضوی، پس از پنج سال اقامت مجدد در موطن خود، در روز۱۷/۲/۱۳۸۰ در سن هفتاد و پنج سالگی به خاموشی گرایید و در مجالس ترحیمی که در شهر‌های قم و ارومیه برپا شد، آیات عظام، طلاب و علمای دینی و مردم به ویژه همشهریان آن استاد به سوگ نشستند.

 

پیکر عالم ربانی پس از تشییع علما و دوستدارانش از ارومیه به قم منتقل شد و با اقامه نماز به امامت حضرت آیت الله مشکینی در صحن مطهر حضرت معصومه (س)، و تشییع علما و اقشاری از مردم این شهر، به خاک سپرده ‌شد. عاش سعیدا و مات سعیدا.

 

تصویری برای یک اندیشه

 

روش استاد

 

برای آن که بتوان در نگاهی مجمل، چشم انداز کوتاهی از اندیشه‌ها و یافته ‌های علمی استاد فرزانه آیت الله محمد امین رضوی را به تصویر کشید، از میان آثار متعدد ایشان، تنها به مروری کوتاه بر یکی از آثار ماندگار ایشان یعنی تجسم عمل یا تبدل نیرو به ماده که در بخش پیشین چند و چون نگارش آن‌ها مورد اشاره قرار گرفت، اکتفا می‌کنیم.

 

به نظر می‌رسد، در آغاز، برای آشنایی با جسارت فکری استاد و باور عمیق ایشان به ضرورت تحقیق و نهراسیدن از امکان خطا، نقل قول کوتاهی از مقدمه کتاب ساختمان آینده انسان که یکی دیگر از آثار استاد در علم معادشناسی و مبحث جسمیت یافتن عمل است، ضروری به نظر می‌رسد: روا نیست که در گوشه‌ای بنشینیم و از تحقیق سر باز زنیم؛ نباید با نادانی بسازیم و با آتش جهل بسوزیم و روش سلف صالح ما نیز هرگز چنین نبوده است؛ بلکه لازم است که با دریافتن حق و جستجوی از حقیقت، آن قدر سخن بگوییم و غلط بگوییم و آن قدر بنویسیم و نابجا بنویسیم تا شاید عاقبت، رخسار زیبا و جمال با جلال حق هویدا گردد. اگر آدمی از آغاز از اندیشه غلط می‌ترسید، همیشه در گرداب نادانی گرفتار و الی الابد از ورود به روشنایی علم محروم می‌ماند و اگر بنا بود کسی که کتاب می‌نویسد هیچ خطا نکند، لازم بود جز ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ هیچ کسی کتاب ننویسد [ساختمان آینده انسان: ۴۵].

 

به طور کلی، این دو اثر استاد، هر کدام به دنبال یافتن پاسخی روشن برای دو پرسشی است که هر دو از منشاء واحدی بر می‌خیزند و آن، تحقیق در حقیقت، سرانجام و سرنوشت «عمل» آدمی و امکان جسمیت یافتن آن و تبدیل انرژی حاصل از عمل به ماده در جهان آخرت و در یک کلام «ماندگاری عین عمل» است که این پرسش کانونی، در واقع، آغازی شد برای سلسله پژوهش‌ها و تحقیقاتی که یافتن پاسخی در خور برای آن بیشترین بخش عمر پربرکت و تحقیقات پر دامنه و مطالعات این عالم ربانی را به خود اختصاص داد تا جایی که علم «تجسم عمل» به عنوان یکی از شاخه‌های معاد شناسی شکوفه زد.

 

تجسم عمل یا تبدیل نیرو به ماده

 

استاد رضوی در مقدمه کتاب تجسم عمل یا تبدیل نیرو به ماده می‌نویسد: در شعبان ۱۳۷۸ هـ . ق به دو موضوع ملهم گردیدم: یکی تجسم عمل و دیگری امکان تحول انرژی به ماده، یکی از اصطلاحات اهل دین و دیگری متخذ از عناوین علوم تجربی، نخستین ازافکار قدمای شرق و دوم مبتنی بر ابتکارات متجددین غرب؛ پس از آن که به وحدت تقریبی و تناسب این دو موضوع پی بردم، تصمیم گرفتم کتابی را که در آرزویش بودم به حول الله و قوته در همین عنوان به نگارش آرم [تجسم عمل …. چاپ دوم ۱۳۵۰: ۴]